Dziecięca złość – jak sobie z nią radzić?

Na wstępie warto przyjąć, że złość jest normalna, rozwojowa. To jedna z repertuaru emocji, które są w naszym życiu potrzebne. Należy jednak podkreślić, że złość bywa dla nas bardzo trudna – w okazywaniu, akceptowaniu i opanowywaniu. Przeważnie nie lubimy na nią patrzeć, nie lubimy jej słuchać.

Mam taką myśl, że dorośli próbują czasem mówić dziecięcej złości zdecydowane NIE. Gdy dziecko zaczyna się z nami bardziej zrozumiale komunikować, równolegle rozpoczyna się duszenie tej emocji już w zarodku:

• „Proszę natychmiast przestać krzyczeć”
• „Z rodzicami tak się nie rozmawia”
• „Kto to widział takie zachowanie?!”
• „To dlatego, że jesteś rozpuszczona, trzeba z tym skończyć”
• „Uspokój się w tej chwili”
• „Jak nie przestaniesz się tak denerwować, to nie pójdziemy na plac zabaw”
• „Idź do kąta”
• „Nie wychodź ze swojego pokoju, dopóki ci nie pozwolę”
• „Jeszcze raz tak zrobisz, to zabiorę ci twoją ulubioną zabawkę”

Psychologiczne podejście do dziecięcej złości

Agnieszka Stein w swoim Workbook’u Rodzicielskim (którego polecam każdemu rodzicowi!) bardzo przystępnie wyjaśnia, że złość „jest ważną i potrzebną emocją, służy ochronie zdrowia i życia, daje nam mobilizację i energię do działania, pomaga w wychodzeniu z zamrożenia i rozładowaniu napięcia. Mówi nam, że nasze potrzeby są bardzo niezaspokojone, myślimy w sposób, który nas nie wspiera, nasze strategie nie są skuteczne, potrzebujemy zmiany, mamy dość”. Wydaje mi się, że łatwiej nam mówić o naszej dorosłej złości (a może tłumaczyć swoje zachowania?): „wkurzyłam się, bo…”, „musiałam znaleźć ujście dla swoich emocji, więc…”, „musiałam coś z tym zrobić, dlatego…”, „już nie mogłam dłużej znieść, że…”. Dzieci też przeżywają złość – czują ją, choć nie zawsze potrafią nazwać; okazują, choć nad sposobami się wiele nie zastanawiają. Dziecko z bliska pokazuje złość jako emocję, która jest konieczna do naszego przetrwania. A. Stein wskazuje, że jej przeciwieństwem nie jest spokój czy radość lub miłość, ale depresja (!). To chyba nakierunkowuje ‘dotychczasowe’ myślenie o złości zupełnie na inne tory?

Dlaczego złość odbiera się jako coś złego?

Odkąd pamiętam, złość nie była mile widziana. W przedszkolu złoszczące się dzieci trafiały do kąta, były wykluczane z zabawy, odbierane były im zabawki, straszono je rozmową z rodzicami lub z dyrektorem przedszkola (?!), czasem odbierano podwieczorek. Pamiętam też – niestety – taki dzień, w którym jako przedszkolak się bardzo zezłościłam. Przyszła pani i nie wyjaśniając ze mną tej sytuacji, kazała wystawić ręce – bardzo mocno oberwałam linijką. Płakałam z bólu, z niezrozumienia. Moje granice zostały naruszone, czułam się bezbronna i jeszcze bardziej wściekła, ale nie mogłam tego okazać. Jedyne wnioski, jakie zostały wtedy ze mną: następnym razem muszę po prostu uważać; silniejszy ma przewagę (i linijkę). Nawet teraz, kiedy wspominam to wydarzenie, jest we mnie złość. Nie wyobrażam sobie, żeby coś podobnego mogłoby spotkać moje córki.

Jak można wesprzeć dziecko, które się złości?

• Bądź przy nim i pokaż, że nie zostawisz go w jego trudnym momencie.
• Pozwól się wykrzyczeć (chociaż złość ujawnia się nie tylko w krzyku).
• Towarzysz mu w wyciszaniu się, nawet jeśli oznacza to milczenie.
• Przytul, jeśli na to pozwala. Wcześniej możesz się upewnić – np. zapytać i (jeśli się zgodzi) delikatnie dotknąć ramię lub rączkę (często jest tak, że dzieci, które są w złości, nie chcą bliskiego kontaktu fizycznego).
• Nie karz dziecka – wszystkie pomysły takie jak: postawienie w kącie, zabranie zabawki, zabronienie wychodzenia na podwórko, zakaz słodyczy itd., nie spowoduje, że dziecko przestanie się złościć (wkurzy się pewnie jeszcze bardziej).
• Pogadaj z dzieckiem o tym, co się wydarzyło, kiedy ochłonie – zapytaj, co się takiego podziało i co możesz dla niego zrobić.
• Nazwij to, co się z nim dzieje: „widzę, że się złościsz”, „to cię chyba bardzo zdenerwowało”, „widzę, że ci na czymś bardzo zależy”, „rozumiem, że to cię złości”.

Dla mnie pomocnych jest wiele zdań, które mogę wypowiedzieć do Hanki, kiedy się złości. Przykładowe podaje Małgorzata Stańczyk w swojej książce pt. Rodzeństwo. Jak wspierać relacje swoich dzieci, które są według mnie bardzo ważne:

• „widzę, że jesteś rozzłoszczony,
• widzę, że trudno ci się z tym pogodzić,
• słyszę twoją niezgodę,
• widzę, że twoja złość jest dziś taaaaka duża!,
• słyszę, że chcesz, żebym usłyszała?,
• to było dla ciebie ważne,
• miałeś na to wielką ochotę?,
• chodzi o to, że tak bardzo chciałbyś móc decydować?”.

Wszyscy kiedyś byliśmy dziećmi i uczyliśmy się emocji

Warto pomyśleć trochę o złości naszego dziecka, zanim dojdzie do sytuacji dla niego (dla nas!) bardzo trudnej. Do czego mu ta złość jest potrzebna? Kiedy się najczęściej pojawia? Jak sobie z nią radzi? Co mi – jako rodzicowi – robi złość mojego dziecka? Jak sobie radzę z tym, kiedy moje dziecko po raz setny krzyczy, że czegoś nie zrobi, dokądś nie wyjdzie, czegoś nie zje itd.? Czy ja pozwalam sobie się pozłościć? Jakich używam strategii do tego, aby sobie z nią poradzić? Czy czuję, kiedy zbliża się mój własny ‘wybuch’? Czasem jest tak, że jak lepiej zrozumiemy samych siebie i nasz świat emocji, to troszkę łatwiej będzie przyjrzeć się złości naszego dziecka. Choć, patrząc z perspektywy rozwoju człowieka, dzieci uczą się radzenia ze złością od nas – dorosłych.

Bunt i złość dziecka są naturalne dla jego rozwoju

W trakcie swojej pracy z rodzinami obserwowałam rodziców dzieci w różnym wieku i doszłam do wniosku, że pojawia się taka myśl, że ze złością należy walczyć, zdusić w zarodku. Rozmowy na temat tego, że warto się czemuś poprzyglądać, pomyśleć, zastanowić… są mniej atrakcyjne niż kara i nagroda, które – w przypadku młodszych dzieci – bywają skuteczne. Do czasu oczywiście 😉 i do wyczerpania naszych pomysłów na dotkliwsze karcenie i droższe nagradzanie (a więc – do wyczerpania kasy).

Rodzice chcieliby mieć takie strategie, które pozwoliłyby im – jak za dotknięciem magicznej różdżki – na zapanowanie nad sytuacją, w której dziecko się złości. Szczególnie, gdy trudne zachowanie ma miejsce na oczach innych – członków rodziny („a mówiłam ci, że źle wychowujesz swoje dziecko, powinnaś <i tu milion propozycji>”, „patrzcie, jakie niewychowane dziecko, nie radzą sobie z nim”, „to dziecko zaraz wejdzie im na głowę”, „dziecko nimi rządzi, kto to widział, żeby nie słuchać swoich rodziców”). Nie lubimy być oceniani, nie chcemy, żeby ktoś w niekorzystny sposób postrzegał nasze dziecko, chcemy czuć sprawczość itd. A jak jesteśmy profesjonalistami – psychologami, pedagogami, specjalistami pracy z rodziną, wychowawcami itd., to możemy poczuć, że patrzą nam na ręce: „takie mądre rzeczy pisze, taką wiedzą się dzieli, a nad własnym dzieckiem zapanować nie potrafi” 😉 Już sam wyraz „zapanować” pokazuje, że nie mówimy o relacji, tylko o tym, że trzeba być silniejszym i zdominować słabszego. A nie o to chodzi, żeby wychowywać dziecko w poczuciu, że trzeba mieć władzę i na niej opierać kontakty między ludźmi.

Trochę z mojego podwórka…

Obserwuję jak moja Hanka przechodzi z etapu 2,5 latki do trzylatki (już w czerwcu!). Kiedy jest mi trudno z jej złością, lubię sobie – gdy dziewczynki zasną wieczorem – poprzypominać, jak to jest z etapami rozwoju w jej wieku (sprzeczności: „zrobię – nie zrobię; chcę – nie chcę; pójdę – nie pójdę”, F.L. Ilg, L.B. Ames, S.M. Baker, Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat). Dziś mnie zaskoczyła. Powiedziałam jej, że widzę, że chyba się zezłościła. Odparła, że nie jest zła tylko smutna. To mi pokazało, że proces przyglądania się swojemu dziecku nigdy się kończy. Chcę być blisko jej świata emocji. Chcę się mu przyglądać i lepiej go rozumieć.

Książki, z których korzysta(ła)m:
Ilg F.L., Ames L.B., Baker S.M., Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat, tłum. M. Przylipiak, Sopot 2019.
Stańczyk M., Rodzeństwo. Jak wspierać relacje swoich dzieci, Warszawa 2019.
Stein A., Dziecko z bliska, Warszawa 2019².
Stein A., Workbook Rodzicielski, Warszawa 2020.